"Przybliżyć niebo Częstochowie" - dr Bogdan Wszołek

Od pewnego już czasu, wobec postępującego procesu urbanizacji, Częstochowa dzieli los innych światowych aglomeracji pod względem braku dostępu do naturalnego wyglądu nocnego nieba. Pociąga to za sobą straty w sferze intelektualnej i duchowej Częstochowian i sprzyja spadkowi społecznej wrażliwości na dobra natury o charakterze uniwersalnym.

Skądinąd, oglądanie i studiowanie nocnego nieba legło u podstaw rozwoju kulturowego ludzkości. Gdyby z Ziemi w przeszłości nie były widoczne gwiazdy, najprawdopodobniej nie doszłoby do dzisiejszego zaawansowania cywilizacyjnego ludzkości. Wobec rosnącego sztucznego rozjaśnienia nocnego nieba, w miastach urządza się planetaria w których daje się oglądać sztuczne niebo takie, jakim w naturze mogli delektować się jeszcze nasi pradziadowie. Inną formą radzenia sobie ze świetlnym "zanieczyszczeniem" nieba jest budowa szeroko dostępnych dostrzegalni i obserwatoriów astronomicznych usytuowanych poza miastem. Zainteresowane osoby czy całe grupy (np. szkolne) mogą czasem podjąć trud podróży do takiego obserwatorium i w jakiejś mierze zaspokoić głód bliższego obcowania z naturalnie rozgwieżdżonym niebem. Z osobistych kontaktów z wieloma grupami i pojedynczymi osobami wiem, że taka "gwiezdna terapia" może wywołać korzystne zmiany w ludzkiej psychice utrzymujące się przez bardzo długi czas.

W Częstochowie, ani też na terenie powiatu częstochowskiego, nie ma żadnego planetarium ani obserwatorium astronomicznego. Skądinąd, w krajach ościennych rysuje się bardzo wyraźnie tendencja, że każde miasto o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy ma swoje planetarium i obserwatorium astronomiczne. W Polsce też obserwuje się społeczną dążność do zabezpieczenia elementarnej bazy astronomicznej w wielu miastach i mniejszych skupiskach. Można tu dla przykładu przywołać młode obserwatoria w Kielcach, Opolu i Zielonej Górze. Jeśli ograniczyć się do ośrodków mniejszych liczebnie niż Częstochowa, wystarczy zauważyć, że już od dawna funkcjonują planetaria i obserwatoria w Toruniu, Olsztynie i Grudziądzu. Od wielu lat świetnie służy też Międzyszkolne Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach. W sąsiednim województwie małopolskim powstaje obecnie kilka szkolnych obserwatoriów w małych miasteczkach.

Częstochowa dzisiaj jest ćwierćmilionowym miastem - ośrodkiem akademickim. Można zastanawiać się dlaczego do tej pory takie miasto nie dorobiło się bazy astronomicznej na miarę jego ogólnego rozwoju kulturowego. Przede wszystkim jednak należy się spieszyć z nadrobieniem zaległości w tym względzie i podjąć działania zdążające do uruchomienia planetarium w mieście i zbudowania naukowo-edukacyjnego obserwatorium astronomicznego poza miastem, gdzie skażenie nieba sztucznym światłem jest minimalne. Fakt zaistniałego "opóźnienia astronomicznego" w stosunku do innych miast można wykorzystać w taki sposób, że w Częstochowie zbuduje się rzeczy lepsze niż są gdzie indziej. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby Częstochowa miała najnowocześniejsze, skoro nie największe, planetarium i obserwatorium w Polsce.

Akademia Jana Długosza, Sekcja Astronomiczna Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego oraz Urząd Miasta Częstochowy, świadome zasadności wymienionych inwestycji astronomicznych, poczyniły pierwsze kroki. Tu należy wymienić:

• Zbudowanie kopuły planetaryjnej o średnicy 8 metrów na gmachu AJD przy ul. Armii Krajowej 13/15.
   
• Rozpoznanie wielu możliwości zakupu projektora planetaryjnego.
   
• Wynegocjowanie bardzo korzystnej oferty najnowocześniejszego w świecie (ale już wcześniej używanego) projektora cyfrowego Digistar 3 SP2 u firmy Evans&Sutherland Computer Corporation w Salt Lake City (USA).
   
• Przydział przez Urząd Miasta Częstochowy środków na sfinansowanie cyfrowego projektora planetaryjnego.
   
• Rezygnacja z dalszego dzierżawienia budynku w parku jasnogórskim, który to budynek był kiedyś namiastką obserwatorium astronomicznego, i przeniesienie instrumentów astronomicznych do budynku Instytutu Fizyki AJD (decyzję usprawiedliwia głównie niemożność przeprowadzania obserwacji astronomicznych w parku jasnogórskim - wysokie drzewa, rozświetlone niebo).
   
• Stwierdzenie potrzeby wybudowania zamiejskiego naukowo-edukacyjnego obserwatorium astronomicznego z myślą o poprawie poziomu wykształcenia astronomicznego absolwentów fizyki AJD (nauczycieli fizyki z astronomią) jak też o umożliwieniu osobom prywatnym i uczniom szkół z Częstochowy i okolic bezpośredniego dostępu do teleskopu.
   
• Wszczęcie działań dla ustalenia ewentualnej lokalizacji planowanego, zamiejskiego, obserwatorium astronomicznego.
   
• Prowadzenie wstępnych rozmów z władzami terytorialnymi o możliwościach finansowania inwestycji.

O ile cały ciąg spraw astronomicznie-fachowych można załatwić w oparciu o potencjał AJD, o tyle obsługa administracyjno prawna oraz finansowanie inwestycji wymagają przychylnego zaangażowania i operatywności władz terytorialnych. Doświadczona już przychylność przedstawicieli Urzędu Miasta w odniesieniu do planu zakupu projektora planetaryjnego, dobrze wróży dla częstochowskiego planetarium, a w dalszej perspektywie i dla obserwatorium.

Planetaryjny projektor cyfrowy Digistar 3 jest urządzeniem bardzo nowoczesnym i żadne polskie planetarium jeszcze takiego nie posiada. Obecnie tylko 59 planetariów na świecie ma na wyposażeniu Digistar 3 (w większości są to planetaria w USA i w Japonii). Daje on możliwość projekcji w trzech wymiarach. Obserwator odbiera obraz jako bardzo realistyczny. Nadto, ze względu na technikę cyfrową (cały obraz jest zaprogramowany i rezyduje w pamięci komputera) istnieje możliwość łatwego dodawania coraz to nowych efektów wizualnych i dźwiękowych.

Postulowane obserwatorium astronomiczne, powinno znajdować się w obrębie zasięgu sieci komunikacji miejskiej, na terenie wolnym od gęstej zabudowy i z ciemnym nocnym niebem. Najlepiej usadowić go na jakimś pagórku wolnym od drzew, tak aby niebo było wolne od zasłon aż po horyzont astronomiczny. Obserwatorium powinno mieć odpowiednie zaplecze sprzętowe i socjalne. Budynek dla teleskopu (kopuła) powinien być oddzielony od głównego gmachu. Kopuła powinna mieć średnicę około 6 metrów. Teleskop, o średnicy obiektywu 50-70 cm, powinien być wyposażony w nowoczesny detektor CCD oraz w elektroniczny system umożliwiający zdalną pracę, w tym również przez internet. Wtedy obserwatorium mogłoby włączyć się w światową sieć automatycznych teleskopów (z orbitalnymi włącznie) i w ramach współpracy mieć internetowy dostęp do wielu teleskopów. W szczególności byłoby możliwe faktyczne prowadzenie obserwacji astronomicznych nawet podczas zajęć lekcyjnych czy pozalekcyjnych (kiedy u nas jest dzień, można będzie skorzystać np. z teleskopu w Ameryce, czy na orbicie). Gmach główny obserwatorium powinien zawierać specjalny pokój dla zdalnego sterowania teleskopem, pracownię obliczeniową, salę wykładową, bibliotekę, kilka pokoi gościnnych, pomieszczenia administracyjne, kuchnię z jadalnią, łazienki i inne. Potencjalnie powinien jednorazowo pomieścić co najmniej około 30 osób, tak by można w nim przeprowadzić np. zajęcia "zielonych szkół", organizować astronomiczne szkoły letnie i seminaria. Minimalny obszar działki dla zorganizowania obserwatorium powinien wynosić około jednego hektara (optymalnie 2-3 ha zwartego obszaru). Na terenie obserwatorium powinien być parking umożliwiający zaparkowanie autokaru. Teren powinien być obrany tak, by możliwie najpewniej wykluczyć budowę innych obiektów w pobliżu obserwatorium w dającej się przewidywać przyszłości. Raz pobudowane obserwatorium astronomiczne powinno służyć społeczeństwu przez stulecia. Byłoby nierozsądnie budować je tam, gdzie za kilkadziesiąt lat ludzie pobudują osiedla mieszkaniowe lub zakłady przemysłowe.

Sekcja Astronomiczna Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego od momentu jej powołania w 2004 roku stara się na różne sposoby budzić wrażliwość społeczną na zjawiska astronomiczne i w ten sposób wypracowuje klimat przyjazny inwestycjom na rzecz astronomii częstochowskiej. Należy mieć nadzieję, że nie zabraknie w regionie częstochowskim ludzi ani środków koniecznych dla realizacji nakreślonego tutaj programu - "Przybliżyć niebo Częstochowie".